Eski Uygurca, Türkçenin tarihî dönemleri içerisinde özel bir öneme sahiptir. Bu dönemde pek çok Türkçe telif ve çeviri eser verilmeye başlanmış, Türkçeyle yazılmış metinlerin sayısı hızla artmıştır. Şingko Şeli Tutung da (literatürde Sıngku Seli Tutung olarak da yer alır), bu dönemde eser vermiş şahsiyetlerdendir. Bu yazımda, aynı zamanda Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü adlı projede yayımlanmış olan Şingko Şeli Tutung maddesini paylaşacağım.

Budist Uygur edebiyatının şekillenmesinde önemli rol oynayan Şingko Şeli Tutung'un adı ve mahlasıyla, ayrıca nerede ve ne zaman doğduğuyla ilgili kesin bilgiler mevcut değildir. Mainz Akademisinin Uygurca yazmalar bölümündeki hasarlı bir yazmada, kendisinin "Övülmüş On Uygur Ülkesinde" yaşadığı ve bişbalıklıg (Beş Balık şehrinden) olduğu belirtilse de, hakkında bilinenler oldukça sınırlıdır (Tekin 1965). Aynı şekilde doğum yılı, ailesi, aldığı eğitim, meslek hayatı ve ölümüyle ilgili herhangi bir bilgi de bulunmamaktadır. Buna rağmen adındaki tutung, onun Budist hiyerarşide üst mevkilerde bulunduğuna işaret etmektedir (Kaya 1994: 12). Aynı şekilde şeli de, yine Budist öğretide bir unvan belirtmektedir ki, bu unvanlar, onun Budizmle ne denli iç içe olduğunu gösterir. Tüm bu bilgilerden yola çıkılarak, Şingko Şeli Tutung'un Budist bir keşiş olduğu sonucuna varılabilir.

Şingko Şeli Tutung'un en önemli eseri, Çinceden yaptığı Altun Yaruk çevirisidir. Çeviriden daha çok, yapılan genişletmelerle bir uyarlama niteliği kazanan Altun Yaruk'ta Budizm'in esasları başta olmak üzere Buda'nın menkıbeleri, Budizm'le ilgili temel kavramlar ve ilgili diğer hususlar anlatılmakta ve yer yer şiir örnekleri bulunmaktadır. Çin'e bağlı Gansu bölgesinde Rus Türkolog Sergey Malov tarafından bulunan eser, 11. asrın başlarında çevrilmiştir ve eserin Malovca bulunan nüshasının dışında, hiçbiri tam olmayan diğer altı nüshasından bahsedilmektedir (Ölmez 1991: 7-8). Şingko Şeli Tutung, Altun Yaruk'tan başka, Çinli bir gezgin ve aynı zamanda Budist bir rahip olan Hsüan-Tsang'ın biyografisini, ming közlük ming iliglig ıduk yarlıkançuçı köngül atlıg daranı nom adlı bir kitapçığı, etözüg köngülüg körmek olarak bilinen bir eseri ve -bu konuda kesin yargılara varılamamış olsa da- Sekiz Yükmek adındaki suduru da Çinceden Türkçeye çevirmiştir (Ercilasun 2012: 243).

Şingko Şeli Tutung'un eserleri üzerine bugüne kadar pek çok araştırmacı çeşitli çalışmalar yapmıştır. Bunlardan Altun Yaruk çevirisinin ilk neşrini Uigurica I'de F. W. K. Müller gerçekleştirmiştir. Daha sonrasında Radloff, Malov, Bang, Gabain, Röhrborn, Zieme, Hamilton ve Türkiye'den Reşid Rahmeti Arat, Saadet Çağatay, Şinasi Tekin, Semih Tezcan, Ceval Kaya, Mehmet Ölmez, Engin Çetin ve Özlem Ayazlı gibi araştırmacılar Şingko Şeli Tutung'un eserleri üzerine çeşitli çalışmalarda bulunmuşlardır.

Çinceyi çok iyi derecede bildiği anlaşılan Şingko Şeli Tutung, Budizm'e de hakimdir. Kendisi, Budizmle ilgili pek çok terimi Türkçeye çevirmiş, yaptığı çevirilere yer yer eklemelerde de bulunmuştur. Ayrıca, kullandığı "kavi" üslubu dolayısıyla, Reşid Rahmeti Arat tarafından eski Türk şairleri arasında anılmaktadır (Ercilasun 2012: 243). Bu bakımdan Şingko Şeli Tutung'u sadece bir çevirmen olarak değil, Budist Uygur edebiyatının gelişimine önemli katkılarda bulunan bir şahsiyet olarak da değerlendirmek gerekir.

Kaynakça

Arat, Reşid Rahmeti-Willy Bang-A. von Gabain (1934). Türkische Turfan-Texte VI. Berlin.

Arat, Reşid Rahmeti (1936). "Altun Yaruk". Türk Dili Üzerine Araştırmalar S. 3: 1-8.

Arat, Reşid Rahmeti-Willy Bang-A. von Gabain (1936). Türkische Turfan-Texte VII. Berlin.

Ayazlı, Özlem (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Çağatay, Saadet (1945). Altun Yaruk'tan İki Parça. Ankara: DTCF Yay.

Çetin, Engin (2013). Altun Yaruk (Yedinci Kitap). Adana: Karahan Kitabevi.

Ercilasun, Ahmet Bican (2012). Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.

Kaya, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Ölmez, Mehmet (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=65. Bölüm). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 1. Ankara.

Tekin, Şinasi (1959). "Altun Yaruk'un Çincesinin Almancaya Tercümesi Dolayısiyle". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, S.180: 293-309.

Tekin, Şinasi (1965). "Uygur Bilgini Sıngku Seli Tutung'un Bilinmeyen Bir Çevirisi Üzerine". Türk Dili Araştırmaları Belleten S. 246: 29-33.

Eserlerinden Örnekler

Altun Yaruk'tan

öngre ertmiş ödte bu çambudivip uluşta

maharadi atlıg ilig kan bar erti. ol yime

maharadi ilig kan ertingü ulug bay barım-

log; tsangları ağılıkları ıy tarıg, ed tavar

öze tolu; alp atım süülüg küçinge tükellig;

törttin sıngar yir orunug ıymış basmış;

öküşke ayatmış agırlatmış; ürük

uzatı köni nomça törüçe başladaçı;

imerigme kamag budunın karasın aşmış öklit-

miş; koptın sıngar yagısız yavlaksız erti

ol antag osuglug, çoglug yalınlıg, küçlüg

küsünlüg ilig kannıng ulugı katunınta

togmış, körgeli seviklig körklüg mengizlig

üç oglanı erti. angilki ulugı oglanınıng

atı mahabali erti. ikintisi ortun oglınıng

atı mahadivi erti. üçünçi ang kiçigi oglınıng

atı mahasatvi ert. bir ogurta ol ilig

oglanı birle taştın tagta arıgta

ilinçüge bartı. kaçan anta tegip,

ilinçü mengi işin ertürdükte, ötrü

ol üç tigitler kua çeçek, tüş

yimiş idigeli ataları ilig begke

ötünüp ayıtıp, kaltılar. anda

munda, ınaru berü yorıyu bir ulug kamış-

lık berk arıgka kirip ötrü anda

tıngalı olurdılar. tıngalı olurmışta

ang ulugı tigin iki inileringe

inçe tip titi: ay inilerin,

mening bükünki kün ertingü korkum

belinglegüm kelir; inçe bolmazun, kaltı

bu arım semek içinte katır yavlak keyik-

ler bar bolup, biz yokadgulug emgengülüg

bolmalım tip ikintisi tigin inçe
Arat, Reşid Rahmeti (1936). "Altun Yaruk". Türk Dili Üzerine Araştırmalar. 1-8.

 

Sekiz Yükmek'ten

namo but namo dram namo sang

tengri tengrisi burkan yarlıkamış, tengrili yirlide

sekiz yükmek yarumış yaltrımış ıduk darnı tek wip

atlıg sudur nom bitig. bir tegzinç

ançulayu erür menin eşitmişim: yime bir ödün ulug ulugı

tükel bilge biliglig tengri tengrisi burkan waişali atlıg

nomlug törülüg balıkta, kin alkıg orduda, ontın

sınarkı burkanlar uluşintin kelmiş erüş öküş bodistw-

lar bu yirteki tört türlüg tirin kuwrayı birle yarlıkayur

ol ödün tıdıgsiz bodisatw ol kuwrag arasınta erür erti

ötrü olurmış orunintin örü turup

eligin kawsurup tenri tenrisi burkanka inçe tip ötüg

ötünti: tenrim, bu çambudiwip atlıg yirtinçüteki tınlıg-

lar bir ikintike turkaru, enilki sansız tümen ajunta berü

ötrükü bükünki künketegi, toga ölü ulag sapıg üzülmez

tenrim. inçip bu kamag tınlıglarta bilge az. biligsizler

öküş, tenrim. üç erdinike tapıgçı tınlıglar az. yeke

içkekke kamka tapıgçı tınlıglar öküş, tenrim. yime
Arat, Reşid Rahmeti-Willy Bang-A. von Gabain (1934). Türkische Turfan-Texte VI. Berlin. 75-76.