Sahalar (Yakutlar), günümüzde, Rusya sınırları içerisindeki Saha Federe Cumhuriyeti’nde yaşayan ve kendilerini “Saxa” olarak adlandıran bir Türk kavmidir. Orta Asya halkları uzmanı Rus araştırmacı Karl Menges, Orhun Abidelerinde adı geçen Üç Kurıkanların, Saha Türklerinin ataları olduğunu belirtir ve şimdiki yurtlarından önce, Baykal Gölü’nün etrafında, Lena Nehri’nin kıyı bölgelerinde yaşadıklarını vurgular (Menges 1978: 247). Günümüzdeki toplam nüfusları 450.000 olan Saha Türklerinin büyük kısmı Hıristiyanlık inancına bağlı olmakla beraber, Şamanizm geleneğini sürdüren Saha Türkleri de bulunmaktadır.

Saha Federe Cumhuriyeti (Yakutistan)

Toplam 3.103.200 km2’lik yüz ölçümüne sahip olan Saha Federe Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu topraklarının yaklaşık beşte birini teşkil etmektedir. 949.280 kişilik nüfusu bulunan Federe Cumhuriyetin bu nüfusunun yaklaşık %50’sini Saha Türkleri, %45’ini Ruslar, geri kalanını ise diğer halklar oluşturmaktadır. Saha Türklerinin genel nüfus içerisindeki oranı ise gün geçtikte azalmaktadır.

Başkenti Yakutsk (Dokuuskay) olan Saha Federe Cumhuriyeti, 27 Nisan 1923 tarihinde kurulmuş ve 32 idarî bölgeye ayrılmıştır. Ekonomisi ağırlıklı olarak madencilik ve hayvancılığa dayanan ve 4,310 km uzunluğundaki Lena Nehri başta olmak üzere, dağlar ve göller gibi coğrafî oluşumlarıyla da dikkati çeken Saha yurdu, Kuzey yarımkürenin soğuk iklim kuşağında yer almaktadır.

Saha ve yakut kelimeleri

Azerbaycanlı Türkolog Ferhad Zeynalov, “Türkologiyanın Esasları” adlı kitabında, ‘kenar, kıyı’ gibi anlamlara gelen Türkçe yaka kelimesinin y- ~ s- ve -ķ- ~ -x- ses denklikleri sonucu saxa (saha) şekline dönüşmüş olduğunu belirtir (Zeynalov 1981: 331).

Saha Türklerine komşu olarak yaşayan Tunguz halklarından Evenkilerin, Saha Türklerini eko olarak adlandırdıkları bilinmektedir. Otto Böhtlingk, Evenk dilindeki bu kelimeye –t çokluk ekinin eklenerek ekot (ekut) biçiminin ortaya çıktığını savunmakta ve Rusların da kelime başı /e/ sesini /ya/ şekline dönüştürerek bu kelimeyi yakut şeklinde telaffuz ettiklerini aktarmaktadır (Böhtlingk 1964: XXXIV; Gömeç 1994: 227).

Saha (Yakut) Türkçesi

Kuzey Sibirya Türk lehçeleri içerisinde değerlendirilen Saha Türkçesi, söz varlığındaki Moğolca ve Tunguzca kelimelerin çokluğu nedeniyle diğer Türk lehçeleri arasında ayrı bir öneme sahiptir. Öyle ki Radloff, Türk lehçelerini tasnif ederken, Saha Türkçesini diğer lehçelerden ayrı ve bağımsız bir dil olarak ele alıp Moğol dilleri arasında değerlendirmiş; fakat bu görüşü bilim dünyasında yer bulamamıştır.

Ramstedt ve Ligeti, Saha Türkçesini Çuvaş Türkçesi gibi diğer Türk lehçelerinden ayrı olarak ele alırlar. Reşid Rahmeti Arat da bu görüşlere uygun olarak, Saha Türkçesinin Çuvaş Türkçesiyle birlikte Ana Türkçe döneminden ayrıldığını savunmaktadır (Arat 1976: 319-320).

Bu görüşlerin aksine, Brigitte Pakendorf Saha Türkçesini Orhun Türkçesinin bir devamı olarak nitelendirirken, Nicholas Poppe ise, Saha Türkçesinin de (Çuvaş Türkçesi hariç) diğer Türk lehçeleri gibi /z/-/ş/ grubuna dâhil edilebileceğini ifade eder (Pakendorf 2007: 6; Poppe 1959: 671).

Saha Türkçesi Üzerine Yapılan Çalışmalar

Lexical Categories and Argument Structure: A Study with Reference to Sakha

Nadezhda Vinokurova tarafından doktora tezi olarak hazırlanan ve 2005 yılında Utrecht Üniversitesi tarafından yayımlanan bu eser, Saha Türkçesinden hareketle, dillerdeki sözcüklerin sınıflandırılması ve kategorilere bölünmesi konusunu ele almaktadır.

En eski Sanskrit gramerinin yazarı Pânini ve Platon’un konuyla ilgili düşüncelerinden başlayarak sözcüklerin sınıflandırılmasının geçmişini aktaran eserin birinci kısmında, leksik kategorilendirmenin teorik zeminine ve ardından, konuyla ilgili olarak günümüzdeki çalışmalara değinilmektedir. Eserin geri kalan kısımlarında ise, Saha Türkçesindeki isim ve sıfatlar üzerine yapılan leksik araştırmalar aktarılmakta, yükleme hâli eki üzerinde geniş bir inceleme verilmektedir.

480 sayfalık bu eser, Saha Türkçesinin sözcük kategorilerinin yanı sıra çeşitli açılardan derinlemesine incelenmesi bakımından önemlidir.

 

Saha (Yakut) Türkçesi Grameri

Fatih Kirişçioğlu tarafından kaleme alınan bu eserde Saha Türkçesi, ses bilgisi ve şekil bilgisi yönüyle incelenmiştir. Eserin giriş kısmında Saha Türkleri, Saha Federe Cumhuriyeti, Saha kelimesinin kökeni gibi hususlara değinen ve bu konularda ayrıntılı bilgiler aktaran Kirişçioğlu, Saha Türkçesindeki dil bilgisel unsurları ayrı ayrı ele almıştır. 190 sayfalık ser, Türk Dil Kurumu aracılığıyla yayımlanmıştır.

 

Sakha-English Dictionary

Chicago Üniversitesi Dil Bilimi Bölümü Öğretim Üyesi Christopher Straughn tarafından hazırlanmakta olan ve 2.400 madde başı içeren Saha Türkçesi-İngilizce Sözlük’ün bir kısmı 2006 yılında yayımlanmıştır. Sözlükte, Saha Türkçesine ait alfabe de yer almakta ve türlerine göre ayrılmış kelimelerin İngilizce karşılıkları verilmektedir. Genel ağ üzerinden erişilebilen sözlüğün basım çalışmaları devam etmektedir.

 

The Turkic Languages

Lars Johanson ve Éva Csató editörlüğünde geniş bir yazar kadrosu tarafından hazırlanan bu eserde, Saha Türkçesi de dâhil olmak üzere, Türk lehçeleri ile ilgili genel bilgiler aktarılmaktadır. Eserin, Marek Stachowski ve Astrid Menz’ce düzenlenen “Yakut” başlıklı bölümünde, Yakut Türkçesinin ses dizgesi, biçim bilgisi, söz dizimi, söz varlığı ve ağızları konuları ele alınmaktadır. Yakut Türkçesinin tarihine de değinilen bu bölümde, bilimsel anlamda Yakut Türkçesi üzerine çalışmaların Otto Böhtlingk’in yayımladığı dil bilgisi kitabı ile başladığı vurgulanmaktadır (Stachowski ve Menz 1998: 417).

 

Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük

Yuriy Vasiliev tarafından 1995 yılında Türk Dil Kurumu aracılığıyla yayımlanan bu sözlük, yaklaşık 6700 kelime ihtiva etmekte ve Türkiye Türkçesindeki kelimelerin Saha Türkçesindeki hem Lâtin harfli transkripsiyonlarını hem de Kiril harfli biçimlerini vermektedir. lk başta Kültür Bakanlığı tarafından hazırlanan “Türk Lehçeleri Sözlüğü”ne bir ekleme olarak düşünülen sözlük, daha sonra bu eserin yayımlanmasıyla birlikte, daha da genişletilerek ayrı olarak basılmıştır. Sözlük, Türkiye Türkçesiyle hazırlanmış en kapsamlı Türkçe-Sahaca sözlük olması bakımından önemlidir.

 

Orhon Türkçesi ile Yakutçanın Söz Varlığı ve Söz Yapımı Bakımından Karşılaştırılması

Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Hülya Yıldız tarafından Prof. Dr. Mehmet Ölmez danışmanlığında hazırlanan bu tezde; Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarındaki söz varlığı Saha Türkçesinin söz varlığı ile örnekler eşliğinde karşılaştırılmıştır. Bazı seslik ve biçimlik farklarla Yakutçadan ayrılmasına karşın, bir süredir bağımsız yazı dili hâline gelmiş olması nedeniyle, çalışmada Dolgan Türkçesine de yer verilmiş ve Orhun Türkçesinin söz varlığındaki kelimelerin Dolgan Türkçesinde aldığı biçimler de aktarılmıştır. Çalışma sonucunda, tarama kapsamına alınan üç büyük yazıtta geçen kelimelerden Saha Türkçesi ve Dolgan Türkçesinde varlığını sürdürenlerin daha çok Orhun Türkçesindeki yalın ad ya da eylemler olduğu, türemiş isim ya da fiillerin büyük bir çoğunluğunun bu iki lehçede yer almadığı tespit edilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

A. Dil Bilgisi Kitapları

BÖHTLINGK, Otto (1851), Über die Spracher der Jakuten, St. Petersburg.

EFREMOV, N. N. (1983), Issledovaniya po Grammatike Yakutskogo Yazıka, Yakutsk.

HARITANOV, L. N. (1951), Saha Tılın Grammatikata-Morfologiya, Yakutsk.

HARITANOV, L. N. (1954), Tipi Glagolnoy osnovı v Yakutskom Yazıke, Moskva: Akademiy Nauk SSSR.

HARITANOV, L. N. (1960), Formı Glagol’nogo vida Yakutskom Yazıke, Yakutsk.

IVANOV, S. A. (1986), Yakutskiy yazık : istoriya i aktualnıe vopros, Yakutsk.

KİRİŞÇİOĞLU, Fatih (1999), Saha (Yakut) Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

KORKINA, E. İ.-UBRYATOVA, E. İ.-HARITANOV, L. N.-PETROV, N.E. (1982), Grammatika Sovremennego Yakutskogo Literaturnogo Yazıka-Fonetika i Morfologiya, Moskva.

KRUGER, John R. (1962), Yakut Manual, Indiana.

PETROVA, T. I. (1993), Saxa Tıla, Yakutsk.

PETROVA, T. I.-IZBEKOVA, L. K. (1994), Saxa Tıla, Yakutsk.

VINOKUROVA, Nadezhda (2005), Lexical Categories and Argument Structure - A Study with Reference to Sakha, LOT, 480 s.

B. Sözlükler

AFANAS’YEV, P. S.-HARITONOV, L. N. (1968), Russko-Yakutskiy Slovar, (sahaloo-nuuççalıı tıldıt), okolo 28 500 slov, Izdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva, 720s.

AFANAS’YEV, P. S.-VORONKIN, M. S.-ALEKSEYEV, M. P. (1976), Dialektologiçeskiy Slovar Yakutskogo Yazıka, Moskva , 392 s.

BARASKOV, Petr Petrovic-GRIGOREV, N. S. (1942), Orfografiçeskiy Slovar Yakutskogo Literaturnogo Yazıka, Yakutsk.

BARASKOV, Petr Petrovic (1955), Saha Tılın Orfografıyatın Tıldıtta, Yakutsk.

BÖHTLINGK, Otto. (1851), Jakutisch-Deutsches Wörterbuch (Über die Sprache der Jakuten), S. Petersburg, 178 s.

FUJISHIRO, Setsu (1995), “An Analysis of the Linguistics Data of Yakut Language in Sisuka, Sakhalin in 1931”, Gakiijutsu Joirhu Setncc, Kiyou, c. 3, s. 313-342.

KALUZYNSKI, Stanislaw (1995), Lacutia, Prace Jakutoznawcze, Warszawa, 404 s.

KALUZYNSKI, Stanislaw (1962), Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprache, Warszawa.

LEVIN, G. G. (2001), Leksiko-Semantiçeskie Paralelli Orhonsko-Tyurkskogo i Yakutskogo Yazıkoc, Nauka Novosibirsk, 190 s.

MONASTYRJEW, Wladimir (2006), Jakutisch: Kleines erklarendes wörtebuch des Jakutischen (Sacha-Deutsch), Wiesbaden: Harrassowitz, 215 s.

NELUNOV, A. G. (1998-2002), Yakutsko-Russkiy Frazeologiçeskiy Slovar, İzd-vo SO RAN, Novosibirsk.

OYUNSKIY, P. A. (1942), Russko-Yakutskiy Slovar Uçebnıh Terminov, Yakutsk.

OYUNSKIY, P. A. (1935), Russko-Yakutskiy Termino-Orfografiçeskiy Slovar, Moskova.

PAVLOV, N. N.-POPOV, J. P. (1948-1949), Russko-Yakutskiy Slovar I-II, Yakutsk.

PEKARSKIY, Eduard Karloviç (1907-1928), Slovar Yakutskogo Yazıka, Tipografiya Imperatorskoy Akademiya Nauk, Petersburg.

PEKARSKIY, Eduard Karloviç (1917-1928), Slovar Yakutskogo Yazıka I-IV, Leningrad: Akademii Nauk Soyuza.

ROMANOVA, A. A. (1968), Dialektologiçeskiy slovar' : evenkiyskogo yazıka : materialı govorov evenkov yakutii, Leningrad : Izdateltvo Nauka.

SLEPTSOVA, P. A. (1964), Russkie leksiçeskie zaimstvovaniya v Yakutskom yazıke: (dorevolyutsionnıy period, Yakutsk: Yakutskoe Knicnoe İzdatel'stvo, 195 s.

SLEPTSOVA, P. A. (1972), Yakutsko-Russkiy slovar, Moskva: Akademiya Nauk SSSR, 605 s.

VASILIEV, Yuriy (1995), Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 312 s.

C. Tezler

DURANLI, Muvaffak (2004), Yakut Efsaneleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 482 s.

KİRİŞÇİOĞLU, M. Fatih (1992), Yakut Türkçesinde Fiil, G.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 207 s.

YILDIRIM, Hüseyin (2000), Ayıı Üöreğe (Tanrı Öğretisi) Metni Esasında Saha Türkçesinde İsim, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 435 s.

YILDIZ, Hülya (2007), Orhon Türkçesi ile Yakutçanın Sözvarlığı ve Sözyapımı Bakımından Karşılaştırılması, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 159 s.

Ç. Diğer Eserler

ALEKSEEV, I. E. (1982), Voprocıtel'ove Predlojenie v Yakutskom Yazıka, Yakutsk: Akademia Nauk SSSR.

BARAŞKOV, S. S. (1985), Foneticeskie osobennosti govorov Yakutskogo yazıka: sravnitel'no- istoriceskiy ocerk, Yakutsk: Akademiya Nauk SSSR.

BILYUKINA, A. A. (1992), Yazıçeşkie obryadı Yakutov: istoki Yakutskoy dramı, Yakutsk: Yakutskiy Nauçnıy Tsentr SO RAN.

BUDER, Anja (1989), Aspekto-temporale kategorien im Jakutischen, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.

DANILOV, S. P (1993), Oyuunuskay-Saha noruotun uluu uola, D'okuuskay: Saha Respublikatın Uges Budbut Uonna Ofitsial'nay D'ahallar D'ıalalarıgar Natsional'nay Komiteta.

GYULA, Nemeth (1914), En Eski Yakut Fonetiği Esasları, Çev. Hüseyin Namık Orkun, Budapeşte.
HARITANOV, L. N. (1963), Zalogovie formı glagola v yakutskom yazıke, Moskva: Akademiy Nauk SSSR.

KALUZYNSKI, Stanislaw (1961), Mongolische elemente in der Jakutischen sprachen, Warszawa: Polska Akademia Nauk.

KALUZYNSKI, Stanislaw (1977), Einige jakutische etymologien, Helsink: Studia Orientalia.

KALUZYNSKI, Stanislaw (1983), Einige Tunguische lehnwörter im Jakutischen, Budapest: Acta Orientalia (ayrı basım).

KALUZYNSKI, Stanislaw (1995), Jacutica: prace jakutoznawcze, Warszawa: Wydawnickwo Akademickie Dialog.

KOMİSYON (1958), Bibliyografiya Yakutskoy ASSR (1931-1955), Moskva: İzdatel'stvo Akademii Nauk SSSR.

KORKINA, E. İ. (1985), Deepriçastiya v Yakutskom Yazıke, Novosibirsk.

LEVIN, G. G. (2001), Leksiko-semantiçeskie paralleli Orhonsko -Tyurkskogo i Yakutskogo yazıkov, Novosibirsk: Nauka.

OKLADNIKOV, A. P. (1970), Yakutia-Before its Incorporation into the Russian State, Montreal-London.

PAKENDORF, Brigitte (2007), Contact in the prehistory of the Sakha (Yakuts): Linguistic and genetic perspectives, Utrecht: LOT.

PETROV, N. E. (1984), Modal'nie slava v Yakutskom yazıka, Novosibirsk: Akademiya Nauk SSSR.

RADLOFF, Wilhelm (1908), Die Jakutische Sprache in ihrem verhaltnisse zu den Türksprachen, St. Petersburg: L'Academie Imperiale des Sciences de St. Petersburg.

ROMANOVA, A. V.-MIREYEVA A. H.-BARAŞKOV P. P. (1975), Vzaimovliyaniye evenkiyskogo i yakutskogo yazıkov, Leningrad: İzdatel'stvo Nauka.

SEROŞEVSKIY, V. L. (1896), Yakutı: opık' etnografiçeskogo izsledovaniya, Saint Petersburg: Tipografiya Glavnago Upravleniya Udelov.

STACHOWSKI, Marek (1995), Studien zum Wortschatz der jakutischen Übersetzung des Neven Testaments, Krakow: Polska Akademia Nauk.

UBRYATOVA, E. T. (1960), Das Jakutische in seinem verhaltnis zu den anderen Türkischen sowie den mongolischem und Tunguso-Mandschurischen sprachen, Moskau: Orientalische Literatur.

UBRYATOVA, E. T. (1976), İszledoveniya po sintaksisu yakutskogo yazıka: Slojnoye predlojeniye, Novosibirsk: İzdatel'stvo Nauka"Sibirskoye Otdeleniye.

VASILIEV, Yuriy (1993), Türkçe ve Sakaca (Yakutça) konuşuyoruz = turaktıı uonna sahalıı kepsetiegin, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.

VASILIEV, Yuriy vd. (1996), Saha (Yakut) Halk Edebiyatı Örnekleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

VORONKIN, M. C. (1998), Yakutskiy Yazık: Dialektologiya, Novosibirsk: Nauka Sibirskoye Predpriyatiye Ran.