Ağız atlası, bir dilin veya lehçesinin konuşulduğu coğrafyadaki sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi ve/veya sözvarlığı gibi çeşitli dilbilgisel ve sözlüksel düzeylerdeki farklılaşmaları birtakım simge, sembol veya renklendirmelerle, eş zamanlı olarak temsilî biçimde gösteren haritalar bütünüdür. Bu haritalar üzerinden dildeki varyantlaşmaların bölgelere göre durumu ve dilbilgisel/sözlüksel özelliklerin yine bölgelere göre dağılımları gözlemlenebilir; bu sayede ağızlar arasındaki farklılıklar ve etkileşimler ortaya konulup ağız sınırları ana hatlarıyla belirlenebilir. Ağız haritaları ve atlasları; coğrafî, siyasî, ekonomik, etno-kültürel ve sosyal faktörlerin dildeki varyantlaşmalara ne derece etki ettiğine dair ipuçları da sunabilir. Bu yönüyle, ilgili faaliyetler, başka disiplinler için ham veriler sağlayabilir ve bu veriler farklı çalışmalar kapsamında çeşitli yönleriyle yorumlanıp kullanılabilir.

Diyalektoloji disiplininin bir uzantısı olarak başlayan, ancak günümüzde coğrafî dilbilim (geolinguistics) kapsamında ele alınan ağız atlaslarının hazırlanması süreci genel olarak filoloji ve dilbilim ile ilişkili olmakla birlikte, özellikle içerisinde bulunduğumuz yüzyıl içerisinde coğrafya, kartografi, bilişim, istatistik gibi birbirinden farklı disiplinlerle de bir arada çalışmayı gerektirir. Bunun yanı sıra, günümüzdeki teknolojik gelişmeler göz önünde bulundurulduğunda, hazırlanacak bir ağız atlasının dijital, çevrimiçi ve etkileşimli olarak tasarlanmasının bir zorunluluk hâlini aldığı söylenebilir. Zira dijital (dinamik) bir atlas, basılı (durağan) bir atlasın aksine ağız ve harita verilerini sınıflandırma, sınırlandırma, sıralama gibi işlemlerin yapılmasına izin vermekte, çok yönlü karşılaştırmalara imkân tanımakta ve yayımdan sonra dahi içerisindeki verileri düzeltme, ekleme, silme gibi olanaklar sunmaktadır. Tüm bunların yanı sıra dijital ağız atlasları, basılı atlasların aksine baskı, dağıtım gibi gider kalemleri noktasında da avantajlar sağlamakta, genel ağ üzerinden dünyanın hemen her noktasından kullanılma imkânı sundukları için erişilebilirlik yönüyle de öne çıkmaktadır.

Bu çalışmada, günümüzün teknolojik gelişmeleri gözetilerek, bilişim altyapısının kullanılmasıyla Türkiye Türkçesinin dijital-çevrimiçi ağız atlasının nasıl hazırlanabileceğine dair hususlara değinilecek, ayrıca mevcut dijital ağız atlaslarıyla ilgili kısa bilgiler aktarılıp eksiksiz bir dijital/etkileşimli atlasın hangi bileşenleri içermesi gerektiğine temas edilecektir.

Turkish Studies adlı uluslararası hakemli dergide yayımlanan yazının tam metin PDF dosyasına ulaşmak için:
Türkiye Türkçesinin Ağız Atlası Nasıl Tasarlanmalıdır?